طرح مساله:

مقوله مقاومت و پایداری ارتباط تنگاتنگی با اهداف و غایات زندگی انسان دارد. افراد بشر فارغ از وابستگی­های مذهبی، فکری، قومی و نژادی، اهداف و غایاتی را برای زندگی خود ترسیم می­کنند و گاه از تمام استعدادها و توانمندی­های خود در رسیدن به این اهداف کمک می­گیرند. دستیابی به اهداف مستلزم پافشاری و ایستادگی در مسیر است و به هر میزان که اهداف و غایات از اعتبار و ارزش بالاتری برخوردار باشند، ایستادگی و پایداری بیشتری را طلب می­کند. در نگاه قرآن مجید، پایبندی و اصرار بر اهداف و ارزش­ها و حفظ هویت ایمانی «مقاومت» خوانده شده است. از آنجا که مقاومت و ایستادگی به خودی خود، توام با دشواری، مشکلات و ناهمواری راه است و دقیقا به همین دلیل، در خیلی از موارد، افراد متزلزل شده و از ادامه مسیر منصرف می­شوند. به تعبیر شاعر عرب:

خَلیلَیَّ قُطّاعُ الْفَیافی اِلَی الْحِمی         كَثیرٌ وَ اَمَّا الْواصِلونَ قَلیلٌ

یعنی دوستان من كسانی كه در صحرا به طرف مقصد راه می­افتند در ابتدا زیاد هستند اما تدریجاً كم می­شوند و در نهایت کسانی که به مقصد می­رسند اندکند. (اول یك شور و هیجانی همه را فرا می­گیرد اما به مقصد رسیدن استقامت می­خواهد.)(سبزواری، 1370: 2/70)

قرآن کریم با واقع­بینی، در مقام پی­جویی و واکاوی مشکلات و چالش­های فراروی مقاومت برآمده است و درصدد است تا آنها را به سالکان طریق و پیروان شریعت اسلامی گوشزد نماید. و با لحن تسکین و آرام بخش (که این سنخ از مشکلات مسبوق به سابقه است) می­فرماید: وَ لَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَ مِنَ الَّذِينَ أَشْرَكُوا أَذىً كَثِيراً آل عمران/186 به طور مسلم در آينده از اهل كتاب (يهود و نصارى) و مشركان سخنان ناراحت­كننده فراوانى خواهيد شنيد. و در آیه دیگر می­فرماید: إِنْ يَمْسَسْكُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِثْلُهُ وَ تِلْكَ الْأَيَّامُ نُداوِلُها بَيْنَ النَّاس‏ آل عمران/140 و سپس اتکاء به خدا را ریشه پایداری و استواری و در نهایت، پیروزی دانسته که انفعال­ها و خلأهاى نفسانى را سد مي­كند و ترس­ها و نگراني­هاى نابجا و ناشى از وهم را مي­زدايد و انگیزه و روح انسان را راسخ و مقاوم می­سازد. قالَ الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا اللَّهِ كَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ بقره/ 249 .

در این تحقیق با تمرکز بر مفهوم مقاومت در قرآن کریم، که گاه صریحا با ماده «ق وم» و مشتقات آن به کار رفته است و گاه هر چند ماده«ق وم» در آن نیامده است، اما متضمن مفاد و معنای مقاومت است. همانند واژه ثبات در آیه وَ ثَبِّتْ أَقْدَامَنَا 250/ بقره،^[1] مرصوص در آیه كَأَنَّهُمْ بُنْيانٌ مَرْصُوصٌ صف/4^[2]،  تبدیل­ناپذیری در و ما بَدَّلُوا تَبْدِيلًا^[3] احزاب/23 و یا مفهوم مخالف ما ضَعُفُوا وَ مَا اسْتَكانُوا^[4]آل عمران/146که متضمن معنای مقاومت است. در صدد پاسخ به این پرسش هستیم که از نگاه قرآن چالش­ها، تنگناها و محدودیت­های مقاومت چیست؟

ضرورت تحقیق:

مقاومت به عنوان یکی از مفاهیم کلیدی و محوری در فرهنگ اسلامی که از مبانی نظری و تجربی غنی متکی به قرآن و سنت معصومین (ع) برخوردار است؛ از ابتدای نزول وحی و ظهور شریعت اسلام تا کنون با زندگی پر فراز و نشیب مسلمانان عجین بوده است و پیروان اسلام با این مفهوم زیسته­اند و اولیای دین آن را مایه کرامت و بزرگی افراد دانسته­اند؛^[5] (لیثی واسطی، 1374: 333) اما در عین حال از جهاتی ضرورت بحث وجود دارد.

1: تمرکز بر مفاهیم و آموزه­های قرآن و کوشش در جهت بازگرداندن آنها به متن زندگی فردی و اجتماعی، مستلزم تحقیق و واکاوی مفهومی و باز­تعریف مجدد آنها در ظرف اجتماعی معاصر و متناسب با تحولات اجتماعی است. از این رو پرداختن به مقوله مقاومت به عنوان یکی از مفاهیم اساسی قرآن کریم که گستره­ای از رفتار، گفتار، جهاد، حالت­های روحی روانی و ... را در بر می­گیرد و به تعبیر برخی از مفسرین، استقامت، خلاصه تمام عقیده، شریعت و اخلاق اسلام است (ان الإسلام بعقيدته و شريعته و أخلاقه يتلخص بكلمة واحدة، و هي الاستقامة.) (مغنیه، 4: 273 و 1/27) لازم است.

2: یکی از عناصر اصلی مقاومت و تداوم آن، توده مردم و نقش آن‌ها در مقاومت است. مردم در همه ابعاد مقاومت، نقشی محوری و کلیدی دارند و حضور آن‌ها درصحنه شرط لازم است. از این رو توسعه و ترویج فرهنگ مقاومت بویژه با تکیه بر مبانی قرآنی و در قالب ادبیات دینی آن هم در گستره وسیع اجتماع ضروری است. جالب است که در آیه فاسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ وَ مَنْ تابَ مَعَك‏ هود/112خدواند استقامت و پایداری امت را از پیامبر درخواست کرده است و پیامبر را مسئول پایداری امت دانسته است. همین تعبیر در سوره شوری هم آمده است که فَلِذلِكَ فَادْعُ وَ اسْتَقِمْ كَما أُمِرْت‏ شوری/15 ولی در آنجا و مَنْ تابَ مَعَك‏ ندارد. لذا مفسرین جمله «شیبتنی سوره هود»، سوره هود مرا پیر کرد را مربوط به آیه سوره هود دانسته­اند که در آن خداوند نه تنها پایداری شخص پیامبر را بلکه استقامت امت را هم از پیامبر طلب می­کند.( قرطبی،1364: 10: 107) برخی در وجه این درخواست از  پیامبر توضیح داده­اند که کسانی که از نظر اجرایی و نه ابلاغی در جامعه سرپرستی دارند، اینها مسئول عمل کسانی هستند که تحت سلطه آنان قرار می­گیرند و باید بستر را برای این که افراد تحت سرپرستی او به دستورات الهی عمل کنند را فراهم سازند. رک: (صادقی تهرانی،1365: ‏14: 412 و تهرانی، 1392: 5/ 175) شبیه مسئولیت پدر و مادر که  قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْلِيكُمْ نارا تحریم/6 در آن مسئولیت حفظ اهل را خداوند از والدین درخواست کرده است.

3: اقتضائات عینی جامعه ما و مواجهه همه­سوی قدرت­های استکباری، مقاومت را فراتر از یک آرمان و ایده­آل، به الزامی غیرقابل­اجتناب بدل کرده است؛ به گونه­ای که مقاومت پیوند و ارتباطی نزدیک با آرمان­ها و علایق پایدار نظام اسلامی دارد. به تعبیر مقام معظم رهبری: وظیفه‌ی ما این است که ما کشور را، هم نیرومند کنیم، هم مقاوم کنیم؛ قدرت کشور را بالا ببریم و آن را مقاوم‌سازی کنیم.(سخنرانی۱۳۹۵/۱۰/۱۹) از سوی دیگر، در فضای کنونی جامعه ما به دلیل ارتباط این موضوع با زندگی روزمره مردم، حساسیت­های اجتماعی و سیاسی را برانگیخته و برخی با برجسته کردن مخاطرات و چالش­های مقاومت برآنند برخی مشکلات و تنگناها را به عنوان  پیامدهای مقاومت ذکر نمایند. و یا برخی دیگر، اصل مقاومت و اصرار بر حفظ ارزش­ها را کم­ثمر و گاه غیرمنطقی جلوه دهند، از این رو واکاوی چالش­ها و مشکلات مقاومت از نگاه قرآن می­تواند تا حدی در تحلیل دقیق و درست چالش­ها و پیامدهای مقاومت راهگشا باشد.

به منظور دوری از ابهام و تبیین درست و منطقی موضوع، ابتدا واژه شناسی و بیان مراد از عنوان پژوهش ضروری است.  

واکاوی مفهوم مقاومت:

واژه مقاومت یکی از واژگان پر کاربرد و متداول در حوزه­های مختلف است؛ اما واژه شناسی و تبیین مفهومی نشده است.

آنچه که امروز در ادبیات سیاسی و اجتماعی از مقاومت اراده می­شود، بیشتر ایستادگی و نوعی تقابل در برابر دشمن و تن ندادن به خواسته­های اوست، همین معنا در کتب لغت فارسی برای مقاومت ذکر شده است. در فرهنگ فارسی عمید مقاومت اسم مصدر و به معنای ایستادگی کردن، با کسی در امری برابری کردن و ضدیت کردن آمده است. (عمید، 1369: 2/1836) و در لغت­نامه دهخدا و معین ایستادگی، برابری و پافشاری برای مقاومت ذکر شده است.(دهخدا، 1373: 13/18811) با این توضیح، مقاومت  نوعی هماوردی و تلاش فعالانه معطوف به تغییر و تبدیل در رفتار طرف مقابل و طرد غیر است و ارتباط نزدیکی با قدرت و توانمندی بر قرار می­کند. مقاومت در این معنا، نوعی عاملیت برای انسان قائل است و متفاوت از معنای صبر و شکیبایی است که متضمن سکوت و توقف است. اهل لغت تعبیر حبس و امساک را در معنای صبر لحاظ کرده­اند. (زبیدی،1414: 7 /70) (جوهری،1410: 2 /706) راغب اصفهانی می­نویسد: «الصبر: الامساک فی ضیق یقال صبرت الدابه : حبستها بلا علف» (راغب اصفهانی،1412: 474) و برخی صبر را به ضد آن که همان جزع است معنا نموده­اند. «الصبر: ضد الجزع» (مصطفوی،1360: 4/ 26)

کاربرد مقاومت در قرآن

در آیات قرآن، واژه مقاومت ذکر نشده است اما واژگان مشابه و مشتقات ماده قوم از قبیل استقم، استقاموا، مستقیم و.. آمده است. برخی از نویسندگان صرفا با تمرکز بر کاربرد ماده قوم در قرآن، معتقدند که «از مجموع برخی از آیات قرآن که واژه مستقیم و مشتقاتی از این ماده در آنها دیده می­شود و نیز با توجه به تفسیر و توضیحی که مفسران قرآن گزارش کرده­اند به این نتیجه می­رسیم که توسط و اعتدال و میانه گزینی در امور .... حقیقت مفهوم استقامت را ارائه می­کند.» (حجتی، 1365: 198) ایشان به برخی از آیات از جمله  وَ الَّذِينَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَ لَمْ يَقْتُرُوا وَ كانَ بَيْنَ ذلِكَ قَواما فرقان/67 استناد می­کند که آیه دو حد ممدوح و مذموم بذل را بیان می­کند و با تعبیر «قواما» خواسته است که مسلمانان در بذل و بخشش میانه­روی را برگزینند. این نویسنده کلمه «قیم» که در برخی از آیات قرآن به چشم می­خورد را به معنای امری دانسته است که عاری از اعوجاج و انحراف ­باشد و نیز کلمه «قوام» به فتح قاف در آیات قرآن به معنای عدل و اعتدال است «و امه قائمه» یعنی امتی که مستقیم و معتدل می­باشد. و به خاطر این که در این ماده مساله توسط و اعتدال نقش اساسی در تشکیل مفهوم آن را دارد در اصطلاح عربی نیم روز را «قائم الظهیره» می­گویند چون چنین ساعت و لحظه­ای عبارت از لحظه توسط و اعتدال آفتاب به هنگام تابش و میانگین مسیر دو سوی طلوع و غروب آن بوده و سایه آفتاب به کوتاهترین و کمترین حد خود می­رسد. (همان،192) در نهایت این نویسنده آیه فَاسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ وَ مَنْ تابَ مَعَكَ هود/112 را چنین معنا می­کند: که بدان گونه که موظف و ماموری، در راه خویش معتدل و متوازن و پایدار باش. و همین جا بود که فرمود «شیبتنی سوره هود». ایشان بخش بعدی آیه را که َ «وَ لا تَطْغَوْا» (طغیان نکردن) است، را نمایانگر وجود مفهوم اعتدال در فاستقم می­داند. (همان، 215-216) و می­افزاید به ندرت می­توان کسی را یافت که در این دنیا به هیچ وجه دچار نوعی از انحراف از صراط مستقیم و راه معتدل نگردد. (مثلا در امور اخلاقی در انفاق معتدل باشد و به بخل و اسراف نگراید) (همان، 200)

برخی از مفسرین برجسته اهل سنت نیز بدون استناد به اقوال لغویین فَاسْتَقِمْ در آیه را به توسط میان افراط و تفریط معنا کرده­اند. فخر رازی می­افزاید: شناخت و احاطه بر طریق مستقیم دشوار و دشوارتر از آن عمل و حرکت بر مقیاس آن است. (فخر رازی، ‏18: 406) آلوسی فَاسْتَقِمْ را که امر به دوام بر استقامت و ادامه آن است را چنین معنا می­کند: که همواره بر طريق مستقيم كه راه متوسط ميان افراط و تفريط است سلوك كن، و اين كلمه جامعى است سرمشق در علم و عمل و اخلاق. (آلوسی،6: 345)^[6] زمخشری نیز چنین مشی کرده و فَاسْتَقِمْ را به توسط بین الافراط و التفریط معنا کرده است. (زمخشری،‏2: 432)

یکی دیگر از نویسندگان با پی­جویی معنای آیه فَاسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ در میان ترجمه­های کهن و قدیمی، بر آن است که در ترجمه­های قدیمی فاستقم به معنای مستقیم و راست ایستادن آمده است؛ اما در غالب و بلکه همه ترجمه­های جدید، به پایداری و ایستادگی ترجمه شده است. ایشان در بیان تفاوت و افتراق بین دو معنا می­نویسد: حرکت روی صراط گاهی با استقامت ورزیدن و ایستادگی است و گاهی با تقیه­کردن و کوتاه­آمدن و تسلیم شدن. بنابراین آنچه اهمیت دارد توجه به امر الهی و حرکت بر صراط مستقیم است. در حالی که استقامت و ایستادگی، چیزی جز مستقیم رفتن است و تنها در مواردی که خداوند از مخاطبین خود خواسته استقامت بورزند، مصداق این کلمه خواهند بود. این نویسنده نیز شاهد مهم بر این که ترجمه دقیق فَاسْتَقِمْ، «مستقیم»‌ است نه «استقامت» را تعبیر «وَ لا تَطْغَوْا»‌ در آیه می­داند که مقصود طغیان از حد است و این طغیان از حد، خارج شدن از طریق مستقیم، یا از حدود تعیین شده است. در آیه مشابه در سوره شوری هم، دنبال «و اسْتَقِمْ» آمده است: «وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُم‏»، هوی و بدعت، خروج از خط مستقیم است.(خواهد آمد که علامه طباطبایی لا تطغوا را دقیقا قرینه بر این می­داند که مراد از آیه مستقیم رفتن نیست) در نهایت ایشان ترجمه فَاسْتَقِمْ به ایستادگی را ناشی از فضای ذهنی مترجمان در پس از انقلاب دانسته است که در شرایط دشوار سیاسی طی چهار دهه گذشته و اهمیت ایستادگی در برابر دشمن رایج شده است.(جعفریان، 1392)

 از کاربرد این واژه در برخی از روایات نیز ممکن است معنای اعتدال و میانه­روی استظهار شود. شیخ صدوق در معانی الاخبار روایتی را از امام معصوم (ع) نقل می­کند که« الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِيمُ هُوَ صِرَاطَانِ صِرَاطٌ فِي الدُّنْيَا وَ صِرَاطٌ فِي الْآخِرَةِ وَ أَمَّا الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِيمُ فِي الدُّنْيَا فَهُوَ مَا قَصُرَ عَنِ‏ الْغُلُوِّ وَ ارْتَفَعَ عَنِ التَّقْصِيرِ وَ اسْتَقَامَ فَلَمْ يَعْدِلْ إِلَى شَيْ‏ءٍ مِنَ الْبَاطِلِ وَ أَمَّا الطَّرِيقُ الْآخَرُ فَهُوَ طَرِيقُ الْمُؤْمِنِينَ إِلَى الْجَنَّةِ الَّذِي هُوَ مُسْتَقِيمٌ لَا يَعْدِلُونَ عَنِ الْجَنَّةِ إِلَى النَّارِ وَ لَا إِلَى غَيْرِ النَّارِ سِوَى الْجَنَّةِ»  یعنی صراط مستقیم در دنیا عبارت از امر و حالتی است که پایین­تر از غلو و بالاتر از تقصیر باشد، به عبارتی راست و مستقیم باشد و به هیچ طرف باطل منحرف نشود و اما صراط مستقیم در امر آخرت عبارت از راه مومنین فراسوی بهشت و سعادت جاوید است که به جهنم یا غیر آن متمایل نشود. (ابن بابویه صدوق، 1403: 33)

برخی دیگر از مفسرین استقامت در هر امرى را به معناى ثابت قدم بودن در حفظ آن و در اداى حق آن به طور تمام و كامل دانسته است. ایشان نیز با توجه به کاربردهای متفاوت این واژه در قرآن معتقد است؛ نمی­توان برای ماده قوم معنای واحدی را در نظر گرفت؛ بلکه باید آن را متناسب با موصوف و یا مضاف الیه آن در نظر گرفت. مثلا آنجایی که در مورد راه و صراط آمده است، به معنای مستقیم است؛ و آنجا که نسبت به افراد به کار رفته است به معنای لزوم و مداومت بر راه مستقیم است. با این توضیح، استقامت انسان، عبارت است از پايدارى به تمام قوا و اركان در برابر وظايفى كه به وى روى مى‏آورد، به طورى كه كمترين نيرو و استطاعتش نسبت به آن وظيفه بى اثر نماند. این مفسر نسبت به قرینیت «ولا تطغوا» بر معنای اعتدال و میانه­روی می­افزاید: اگر منظور از امر به استقامت، امر به ملازمت اعتدال و دورى از افراط و تفريط مى‏بود، مناسب­تر آن بود كه دنبال اين امر، هم نهى از افراط و هم نهى از تفريط را بياورد، و حال آنكه دنبال جمله مورد بحث تنها از افراط نهى كرده و فرموده: وَ لا تَطْغَوْا. اين­كه فرمود: وَ لا تَطْغَوْا معنايش اين است كه از خط مشى كه فطرت و خلقت براى شما ترسيم كرده و از آن مرزى كه برايتان تعيين نموده كه همان عبوديت براى خداى يكتا است تجاوز نكنيد، هم­چنان كه امم قبل از شما تجاوز نمودند و كارشان منجر به شرك شد و سرانجام به هلاكت رسيدند. (طباطبایی،1417:‏11/ 48)

معنای برگزیده

مراجعه به کتب لغت بیانگر این است که واژه استقامت دارای معانی مختلف از قبیل اعتدال (توسط)، (جوهری، 1407: 5/2017)^[7](الزبیدی، 1414: 17/592)، استمرار، (ابی هلال، 1417: 51)،^[8](الفراهیدی، 1414: 694) ، ثبات و پایداری، (ابن اثیر، 1364ش: 4/125) به کار رفته است هر چند که برخی برآنند که معنای اعتدال شهرت بیشتری دارد. حمل معنای این واژه و مشتقات آن بر یک معنا و صرف از معنای دیگر نیاز به دلیل و شواهد دارد. ضمن این­که استناد به ترجمه­های فارسی آن هم در یک مورد خاص نمی­تواند بیان کننده معنای ماده قوم در همه کاربردهای قرآنی آن باشد. از سوی دیگر، لازمه مستقیم رفتن و اعتدال، پایداری و ثبات است. 

با عنایت به برخی از روایات وارده در ذیل آیات، ماده «ق وم» و مشتقات آن در قرآن به معنای استمرار و ملازمت به کار رفته است؛ چنان­که لغویین متقدم و برجسته­ای چون ابی هلال و ترتیب العین تصریح کرده­اند. در این صورت استقامت، تعبیر جامعی است که شامل همه فضائل و نیکی­ها می­شود و اختصاص به مورد خاصی از قبیل رفتار و کردار، باور و عقیده، و یا منش اخلاقی ندارد بلکه در همه این موارد ملازمت و استمرار مد نظر است. زبیدی نسبت به آیه «إِنَّ الَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اللّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا» فصلت/30 می­گوید: أَي عَمِلُوا بطاعَتِه و لَزِمُوا سُنَّة نَبيِّه (صلّى اللّه عليه و سلّم) وی استقامت را مطلق اطاعت از خداوند و ملازمت بر سنت پیامبر دانسته است.(الزبیدی، پیشین: ‌17/ 592). همچنین این معنا با ظاهر آیات قرآن سازگارتر است و همه آیاتی را که ماده قوم در آن آمده است را در برمی­گیرد از قبیل « قَالَ قَدْ أُجِيبَتْ دَعْوَتُكُمَا فَاسْتَقِيمَا وَ لاَ تَتَّبِعَانِّ سَبِيلَ الَّذِينَ لاَ يَعْلَمُونَ» یونس/89، «إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا» احقاف/13، «إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلاَئِكَةُ» فصلت/30، «فَمَا اسْتَقامُوا لَكُمْ فَاسْتَقِيمُوا لَهُم‏» توبه 7^[9] نیز این معنا با جایگاه والای استقامت که برخی آن را ملازم با عصمت دانسته­اند. (مجلسی، 1404: ‌3/ 75)^[10] سازگاری دارد. در حديثى از پيامبر اسلام ص نقل شده است كه فردی به ایشان گفت: «اخبرنى بامر اعتصم به» دستورى بگو كه به آن چنگ زنم و در دنيا و آخرت اهل نجات شوم پيامبر (ص) فرمود: «قل ربى اللَّه ثم استقم» بگو پروردگار من اللَّه است و بر اين گفته خود بايست. (ابن كثير، 1419:‏7 /161)

اکنون به برخی از این روایات اشاره می­شود: علی (علیه السلام) در ذیل آیه‏ إِنَّ الَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلائِكَةُ أَلَّا تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا. فصلت/30 می­فرماید: «وَ قَدْ قُلْتُمْ رَبُّنَا اللَّهُ فَاسْتَقِيمُوا عَلَى كِتَابِهِ وَ عَلَى مِنْهَاجِ أَمْرِهِ» ایشان مخاطب در آیه را مومنین و متعلق استقامت را کتاب خدا دانسته است. با توجه به استناد استقامت به کتاب، ملازمت و همراهی با کتاب مراد است و الا اعتدال و میانه روی در کتاب معنا ندارد. (شریف رضی، 1414: خ176) چنان که در نقلی از اهل سنت فَاسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ‏ هود/112 استقم على القرآن‏ آمده است. در (سیوطی،1404: 3/ 351) به تعبیر ابن ابی الحدید مفاد این آیه همانند آیه دیگر قرآن إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ يَرْتابُوا،^[11]حجرات/15است که معنای استقامت در آیه ثبات و ملازمت است «أي ثم ثبتوا على الإقرار و مقتضياته» (ابن ابی الحدید، 1404: 10/ 27) در روایتی ابى بصير می­گوید: به حضرت ابى جعفر باقر عليه السّلام گفتم قول خدا را إِنَّ الَّذِينَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا: البتّه آنهايى كه گفتند پروردگار ما خداست آن گاه به اين گفته استقامت كردند؛ فرمود: قسم به خدا آن همين مذهب و عقيده‏اى است كه شما بر آن هستيد و اگر استقامت بر راه و طريقه حقّه (اماميّه اثنى عشريّه) نموده بودند ما آنها را از آب فراوان سيراب مي­كرديم. (طبرسی، پیشین:‏10/560) در روایت دیگر امام صادق (ع) نسبت به آیه وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْناهُمْ ماءً غَدَقاً جن/16می­فرماید: اگر استقامت ورزیدید و همچنان ملازم با ولایت امیر المومنین بودید، هرگز گمراه نخواهید شد. قال لو استقاموا على ولاية [أمير المؤمنين‏] علي بن أبي طالب ع ما ضلوا أبدا (فرات الكوفي، 1410: 512)

برخی از مفسرین نیز همین معنا را نسبت به ماده استقامت ذکر کرده­اند. شیخ طوسی در تبیان(طوسی،5/176و 6/78)^[12] و مرحوم طبرسی در مجمع البیان فاستقم را به معنای استمرار و پایداری گرفته است. ایشان در ذیل آیه 112 هود آورده است که فَاسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ یعنی بر موعظه و بيم دادن و تمسك به طاعت حق و امر و دعوت بدان پايدار باش، و استقامت را همان اداى مأموريت و رساندن آن و جلوگيرى از منهيات الهى دانسته چنان­که در قرآن، مأمور به آن شده بود.^[13] (طبرسی، پیشین: 5/ 304) و برخی دیگر در ذیل آن الذین قالوا ربنا الله ثم استقاموا احقاف 13 آورده­اند: منظور از استقامت ملازمت و استمرار در دنیا بر دین خدا و شریعت اسلامی است در باور و گفتار و رفتار.^[14]( مغنیه، پیشین، ‏7: 44-45)

نتیجه بحث لغوی در دو نکته روشن می­شود:

نتیجه اول این است که استقامت با توجه به روایات تفسیری، در کاربرد قرآنی به معنای استمرار و ملازمت می­باشد.  با این بیان، تمایزی میان کاربرد قرآنی واژه قوم با معنایی که در لغت فارسی از آن اراده شده است، وجود ندارد. زیرا گذشت که در لغت فارسی مقاومت به معنای ایستادگی، برابری کردن و ضدیت آمده است و در کاربرد قرآنی به معنای استمرار و ملازمت گرفته شده است. در واقع نتیجه این ملازمت بر اصول، تقابل و طرد غیر و ضدیت با اوست.

نتیجه دوم، تمایز معنای صبر و مقاومت است. زیرا چنان­که آمد صبر به معنای حبس النفس و تحمل و سکوت است؛ اما مقاومت صرف بردباری نیست؛ بلکه تقابل و ضدیت با دیگری است و نوعی تحرک و هماوردی در آن لحاظ شده است

و ارتباط نزدیکی با قدرت و توانمندی بر قرار می­کند. در برخی روایات نیز صبر و استقامت به عنوان قسیم هم به کار رفته است علی علیه السلام می­فرماید:« العمل العمل ثم النهایه النهایه و الاستقامه الاستقامه ثم الصبر الصبر و الورع و الورع ان لکم نهایه فانتهوا الی نهایتکم.»(شریف رضی، پیشین:خ 171) بر شما باد به کار بر شما باد به تلاش، سپس تمام کردن تمام کردن و پایداری پایداری سپس شکیبایی شکیبایی سپس احتیاط احتیاط قطعا برای شما پایان و مقصدی در نظر گرفته شده است پس به سوی مقصد خویش رهسپار شوید. برخی از مفسرین نیز به این تفاوت معنایی اشاره کرده­اند. «صبر به تنهایی پیروزی آور نیست. بلکه انسان صابر باید ثبات قدم نیز داشته باشد و گرنه انسانی ساکت است نه صابر. صابر کسی است که در متن حادثه حضور دارد و مشکل را لمس می­کند و صحنه را ترک نمی­کند و اثر چنین صبری ثبات قدم است و ثبات قدم نیز پیروزی را در پی دارد.» (جوادی آملی، 1387: 11/697) و برخی دیگر معتقدند صبر یک نوع توقف در کار و نوعی عکس­العمل و خودداری است اما پایداری در متن آن حرکت نهفته است. (تهرانی، 1391: 5/29) البته برخی دیگر استقلال مفهومی آن دو را چنین توضیح داده­اند که استقامت به معنای پافشاری در اصل دین و بیشتر مربوط به بعد فکری و اعتقادی است؛ اما صبر به معنای شکیبایی در دشواری­ها و بیشتر ناظر به مقام عمل است.(طریحی،1375: 2/577)

چالش:

چالش در لغت­نامه­های فارسی به معنای جنگ و جدال، گودال، آشیانه مرغ، عمیق، تلاش، کشتی و مصارعت و فعل چالش کردن به معنای جنگ و جدال کردن آمده است. (دهخدا، پیشین) همچنین در مقام استعمال و کاربرد برخی آن را به معنای لاتین chaleng  و برخی دیگر برآنند که واژه چالش نسبت به امور واقعی و عینی، معانی چون بحران، آسیب، آفت، تنگنا و محدودیت، کمبود، ضعف، را به خود می­گیرد و نسبت به امور ذهنی و حالات روحی، معانی سوال، شبهه، مباحثه، دل­مشغولی، اختلاف و.. به ذهن متبادر می­کند.(ذوعلم: 1384) این تحقیق بدون ورود به نسبت­سنجی میان معانی لغوی و استعمالات آن و این­که ممکن است برخی از موارد استعمال از معنای لغوی آن دور و بعید باشند؛ چالش را به همان معنای تنگنا و محدودیت دانسته است که ملازم با برخی مشکلات و سختی­هاست که در فرایند مقاومت و یا پس از آن رخ می­دهد. (در مقابل موانع که معمولا قبل از مقاومت است مثلا دنیا طلبی، راحت گزینی و..) اکنون به برخی از چالش­ها و تنگناهای مقاومت اشاره می­شود.

الف: هزینه بر بودن مقاومت

به طور منطقی ملازمت و پایداری بر اصول و ارزش­ها به منظور دستیابی به اهداف، مستلزم محاسبه، پذیرش و صرف هزینه­های مادی و معنوی است. به عبارت دیگر مقاومت در برابر دشمن جدای از عقلانیت و محاسبه سود و زیان آن نیست. به تعبیر مقام معظم رهبری: ایستادگی و مقاومت عاقلانه و همراه با تدبیر در مقابل فشارها، یقیناً پیروزی را به‌دنبال خواهد داشت.(سخنرانی ۱۳۹۵/01/08) برآورد هزینه مقاومت و مقایسه آن با دستاوردها و برآیندهای مقاومت یکی از پرسش­هایی است که در اذهان افراد وجود داشته است و در قرآن نیز بویژه در حوادث و رخدادهایی از قبیل جهاد و غزوات پیامبر و همچنین صلح حدیبیه بازگو شده است. به عنوان نمونه در جنگ احد پس از شکستی که به مسلمانان رسید خداوند در مقام ارزیابی نتایج آن و تسکین قلوب می­فرماید: إِنْ يَمْسَسْكُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِثْلُهُ وَ تِلْكَ الْأَيَّامُ نُداوِلُها بَيْنَ النَّاس‏ آل عمران/140 اگر شما را آسيبى رسيده است آن قوم را نيز آسيبى همانند آن رسيده و اين روزها را ميان مردم مى‏گردانيم‏. قرح را به جراحت و زخم­هایی که از بیرون بر بدن وارد شده است معنا کرده­اند.(مصطفوی، پیشین: 9/230) در این آیه خداوند در مقام سنجش سود و هزینه مقاومت به مسلمانان گوشزد می­کند که اگر بر مبنای محاسبات ظاهری هم قضاوت نمایید. هزینه تحمیلی بر شما به همان میزان طرف مقابل است و از این جهت نیز شما پیروزید؛ اما در ادامه به اثر تربیتی مهم جهاد که همان ِتمایز و جدایی مومنین از غیرمومنین است اشاره می­کند، که البته این نتیجه قابل سنجش با هیچ مقیاسی نیست. «وَ لِيَعْلَمَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ يَتَّخِذَ مِنْكُمْ شُهَداء»َ آل عمران/140

حال، به منظور سنجش هزینه مقاومت و دستاوردهای آن از نگاه قرآن توجه به چند نکته لازم است:

1: از نگاه قرآن در فضای فشار و هجوم بی­امان جبهه باطل برای غلبه بر جریان حق بهترین و صحیح­ترین راه مقاومت و ایستادگی است. «وَ لَمَّا بَرَزُوا لِجالُوتَ وَ جُنُودِهِ قالُوا رَبَّنا أَفْرِغْ عَلَیْنا صَبْراً وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَى الْقَوْمِ الْکافِرینَ.» بقره/250 هنگامی که طالوت و لشکریان او با سپاه جالوت روبه‌‌رو شدند، جالوت و پیروان او مقاومت را برگزیدند و از خداوند درخواست کردند که گام‌هایمان را استوار دار، و ما را بر این دشمنان کافر پیروز بگردان. در آیه دیگر خطاب به پیامبر و مسلمانان می­فرماید: «فَلا تَهِنُوا وَ تَدْعُوا إِلَى السَّلْمِ وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَ اللَّهُ مَعَکُمْ وَ لَنْ یَتِرَکُمْ أَعْمالَکُمْ.»آل عمران/139 سستی نکنید و به دشمن پیشنهاد سازش دهید. شما بالاترید چون خدا با شماست و مطمئن باشید نتیجه مقاومت را بی‌کم و کاست به شما می‌دهد. و در مقام رد توهم ناپذیری دشمن می­فرماید «الَّذینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبیلِ اللَّهِ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ.» محمد/1خداوند برنامه‌ها و اهداف دشمنان کافر را و کسانی که در مسیر خدا سنگ‌اندازی می‌کنند، بی‌اثر می‌سازد و آنها را با شکست مواجه می­کند. «اَم یُریدونَ کَیدًا فَالَّذینَ کَفَروا هُمُ المَکیدون.»طور/42

2: نادیده گرفتن اصول و ارزش­ها و تنزل از آنها نتیجه­ای جز خسارت و زیان ندارد. «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تُطِيعُوا الَّذِينَ كَفَرُوا يَرُدُّوكُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ فَتَنْقَلِبُوا خَاسِرِينَ»آل عمران/149 تعبیر انقلاب در آیه به معنای رجعت و برگشت کامل است(طوسی، پیشین: 5/282) یعنی به همان مقياس كه در پرتو اسلام به پيش آمده­اید و اميدها و استعدادهاى افراد و اجتماع شكوفا شده است در انقلاب ارتجاعى از دست خواهید داد. ضمن این­که دشمنان به جز این رضایت نخواهند داد. ­«وَ لَنْ تَرْضى‏ عَنْكَ الْيَهُودُ وَ لا النَّصارى‏ حَتَّى تَتَّبِعَ مِلَّتَهُم‏.» بقره/120

3: چنان­که در ابتدای بحث گفته شد مقوله مقاومت و پایداری ارتباط تنگاتنگی با اهداف و غایات زندگی انسان دارد و دستیابی به اهداف مستلزم پافشاری و ایستادگی در مسیر است و به هر میزان که اهداف و غایات از اعتبار و ارزش بالاتری برخوردار باشند، ایستادگی و پایداری طبعا هزینه بیشتری را طلب می­کند. در نگاه کلی قرآن کریم، تربیت نفوس و ساختن افراد، تمایز بین صفوف مومنان و غیر مومنان، آزمون و امتحان مسلمانان، نزول ملائکه، ورود به بهشت أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَنَّة احقاف/14، رضوان و رضایت الهی، به عنوان اهداف مقاوت تعبیر شده است. اهمیت و اعتبار هر یک از این موارد نیز به اندازه­ای است که بذل مال، جان و آبرو در برابر آنها شایسته است. با این نگرش، حساب سود و زیان با نگاه به تحصیل آن اهداف معنا پیدا می­کند. اگر فرد یا جماعتی از مسلمانان مقاومت و پایداری کردند و مثلا تربیت نفسانی برای آنها محقق شد، پیروز شده­اند؛ هر چند در آن جبهه به حسب ظاهر شکست بخورند و اگر این تربیت نفسانی محقق نشد، خسران دیده­اند؛ هر چند در آن جبهه پیروز شوند.

پرسشی که اکنون مطرح می­شود این است که آیا از نگاه قرآن مقاومت تنها با شاخصه­های معنوی از قبیل آنچه در بالا آمد قابل سنجش است یا مقاومت در قرآن از بعد نتایج مادی و دنیوی نیز قابل ارزیابی است؟ گذشت که مقاومت و پایداری مومنان به منظور حفظ ارزش­های الهی است و در واقع اصل و علت فاعلى و غايى مقاومت و پایداری، خدا و نصرت دین خداست «وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ»بقره/251 اما در عین حال آثار مادی و دنیوی نیز به همراه دارد. برخی از این آثار عبارتند از امنیت، آرامش روحی-روانی، نزول برکات و گشایش در امور دنیوی.

1: امنیت و آرامش: قرآن کریم در آیه انَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا فَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لاَ هُمْ يَحْزَنُونَ 13/احقاف. عدم خوف و حزن را به عنوان پیامدهای مقاومت ذکر کرده است. یعنی گروهى كه معتقد به ربوبیت پروردگار هستند و بر آن استقامت مي­نمايند هرگز بر آنان بيم و هراسى رخ نخواهد داد و نيز حزن و اندوه به آنان عارض نخواهد شد. برخی عدم خوف را مربوط  به آنچه كه از امور آخرت در پيش است و عدم حزن را به عدم نگرانی پس از خود نسبت به اهل بيت و فرزندان دانسته­اند که این نهايت درجه مطلوب مؤمن است. (طبرسی ، پیشین:9/18)

2: توسعه در رزق: در آیه 16 سوره جن آمده است:  وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْناهُمْ ماءً غَدَقاً جن/16 در برخی از روایات ماء غدقا را به علم تعبیر کرده است. بريد عجلى از امام صادق (ع) نقل می­کند كه حضرت فرمود: معناه لافضناهم علما كثيرا يتعلمونه من الأئمه (بحرانی، 1416: ‏5/ 509) اما غالب مفسرین ماء غدقا را به معنای عام و کنایه از توسعه در رزق دانسته­اند (ابوحیان اندلسی:‏10/300) و برخی مضمون آن را نظیر آیه «لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى‏ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ» اعراف/96 که تقوا موجب فزونى ارزاق مادى و وفور نعمت و آبادى و عمران و بركت مادى نیز مى‏باشد. (طبرسی، همان: 10/559 و طباطبایی، پیشین، 20/46 ) در منابع تفسیری تسنن نیز توسعه در رزق دنیوی ذکر شده است. قال لو آمنوا كلهم لَأَسْقَيْناهُمْ لأوسعنا لهم من الدنيا (سیوطی، پیشین: ‏6/ 274) نکته قابل توجه اين است که در آیه مورد بحث، آنچه مايه وفور نعمت مى‏شود، استقامت و ملازمت بر ايمان است نه اصل ايمان، زيرا ايمان موقت و زودگذر نمى‏تواند چنين بركاتى از خود نشان دهد، مهم استقامت بر ايمان و تقوى است. هر چند اين آيات و مخاطبين مربوط به عصر نزول و در رخدادهای خارجی خاصی است، اما پیامدها و اوصاف بيان شده عام و هميشگى است.

ب: باز تولید شبهه­ها و شایعه سازی

در فضای مقاومت و ایستادگی به منظور تضعیف روحیه و تزریق یاس و نومیدی به جامعه، شبهه ها و تردیدهای مختلفی در قالب جنگ روانی توسط بدخواهان و منافقین تولید می­شود که بر تشویش ذهنی و تزلزل فرد و اجتماع می­افزاید؛ از این رو تحلیل و بازشناسی اقدامات و تردیدهای آنان به عنوان یکی از عوامل چالش­برانگیز در عرصه مقاومت ضروری است. در قرآن کریم مواردی چون بزرگ­نمایی از توانایی­ها و امکانات دشمن و عدم نصرت الهی و نیز بی­نتیجه بودن مقاومت، را می­توان به عنوان شبهه­ها و تردیدهای دشمن دانست. چنان­که این موارد در فضای کنونی جامعه ما نیز در برخی از نوشته­ها و آثار خودنمایی می­کند و مقاومت را غیر لازم و گاه غیر منطقی ترسیم می­کند.

در ماجرای جنگ احزاب که حفظ صلابت و روحیه ایستادگی در برابر دشمن ضروری است، قرآن کریم از سه گروه منافقان، بیمار دلان و شبهه آفرینان نام می­برد که در صدد آسیب رساندن به جبهه مقاومت برآمده­اند. الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْمُرْجِفُونَ فِي الْمَدِينَةِ احزاب/60 مرجفون از ارجاف به معنای متزلزل ساختن عقیده، سلوک و رفتار دیگران با اشاعه باطل است. (مصطفوی، پیشین: 4/67) و مقصود كسانى است هر چند از زمره مسلمانان بودند اما با شايعه‏سازى، در جامعه‏ى اسلامى دلهره ايجاد مى‏كردند و از تعبیر «فی المدینه» استفاده می­شود که اتفاقا آنها در جهاد حاضر نمی­شدند  امّا در شهر شايعه مى‏كردند كه مسلمين شكست خوردند و كفّار پيروز شدند يا پيامبر اسلام شهيد شد و در نتیجه سبب نگرانى مردم مى‏شدند. از نگاه قرآن کریم فساد انگیزی این سه دسته به حدی است که آنها را ملعون دانسته و فرموده است که در صورت عدم تنبه و ترک اقدامات خود، مستوجب قتل دانسته شده­اند. مَلْعُونِينَ أَيْنَما ثُقِفُوا أُخِذُوا وَ قُتِّلُوا تَقْتِيلًا. در آیات قبل نیز به برخی از منافقین اشاره می­کند که حتی پیشنهاد ترک مدینه را به مسلمانان دادند و عملا به بی نتیجه بودن مقاومت نظر دادند. وَ إِذْ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ يا أَهْلَ يَثْرِبَ لا مُقامَ لَكُمْ فَارْجِعُوا احزاب/13 شما در اين جا مقام نداريد، و ناگزير بايد برگرديد، معنايش اين است كه ديگر معنا ندارد در اين جا اقامت كنيد، چون در مقابل لشكرهاى مشركين تاب نمى‏آوريد، و ناگزير بايد برگرديد. در روايات هم آمده است كه منافقين گفته بودند محمد (ص) به ما وعده مى‏دهد كه شهرهاى كسرى و قيصر را براى ما فتح مى‏كند، با اينكه ما جرأت نداريم در خانه خود تا مستراح برويم؟! (طبرسی، پیشین: 8/545) دسته دیگری از منافقان نیز از پیامبر اذن ترک جبهه را طلب می­کردند. وَ يَسْتَأْذِنُ فَرِيقٌ مِنْهُمُ و می­گفتند إِنَّ بُيُوتَنا عَوْرَةٌ، احزاب/13 يعنى خانه‏هاى ما، در و ديوار درستى ندارد، و ايمن از آمدن دزد و حمله دشمن نيستيم.(همان)

 در جریان غزوه احد نیز منافقین به ترویج خبر کشته شدن پیامبر مبادرت ورزیدند. در نتیجه کسانی که در پرتو شخص پیامبر پيش مى‏رفتند و فاقد قدرت ايمانى و پيش برنده بودند، همين كه چهره آن حضرت در ميان درگيرى جنگ پنهان شد و خبر كشته شدنش را شنيدند، در معرض جاذبه‏هاى جاهليت قرار گرفتند انْقَلَبْتُمْ عَلى‏ أَعْقابِكُمْ آل عمران/145 و بنا به برخی نقل­ها با خود گفتندكاش فرستاده‏اى به سوى عبد اللَّه بن ابى بفرستيم تا از ابى سفيان براى ما امان گيرد (عاملی، 1360: ‏2/221) و با این اقدام خود انگیزه مقاومت و پایداری  دیگران را تضعیف می­کردند.

قرآن کریم به عنصر دیگر بیرونی که همان وسوسه­های شیطان و تردید آفرینی­های اوست اشاره می­کند و آن را عاملی در فرار و عدم پایداری در جنگ احد دانسته است و با تعبیر حصر گونه می­فرماید: إِنَّ الَّذِينَ تَوَلَّوْا مِنْكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ إِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّيْطانُ بِبَعْضِ ما كَسَبُوا آل عمران/155 اين تأكيد و حصر بدین منظور است كه منشأ اين روى گرداندن را دريابند و به تعليل‏ها و عذرتراشي­هاى ديگر نپردازند که مثلا سبب شکست آنان عدم نصرت الهی و یا  قدرت و برترى نيروى دشمن بود، بلکه تنها عامل آن ضعف پايه ايمان و نيروى معنوي مسلمانان بود که زمینه نفوذ و رخنه شیطان را فراهم نمود.

ج: سوء ظن و بد گمانی به وعده­های الهی

پیگیری و جستجوی موارد بد گمانی و سوء ظن مسلمانان به خداوند و نصرت او در قرآن کریم، مبین این معناست که غالبا در صحنه­ها و لحظه­های حساس و مخاطره آمیز، نوعی تردید در دل و جان مسلمانان رخ می­نماید تا آنجا که پیوند ایمانی آنان با خداوند را مورد آسیب قرار می­دهد و گاه تا سر حد شک و تردید در دعوت رسولان پیش می­رود و در نتیجه روحیه مقاومت و پایداری را از آنان سلب می­کند. در مورد غزوه احزاب در قرآن آمده است إِذْ زاغَتِ الْأَبْصارُ وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِرَ  وَ تَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا احزاب آیه/10 ظن در آیه مساوق با شک دانسته شده است (بحرانی، پیشین: ‏5/ 854) برخی از مفسرین مخاطب در آیه را مومنان (آلوسی، پیشین: ‏9/80) و برخی دیگر منافقان حاضر در احزاب (طباطبایی، پیشین:‏16/285) دانسته­اند، و مصادیق سوء ظن را گمان به عدم نصرت خداوند، اضطراب و تزلزل شدید، فریب و ناتوانی خدا و سول او در دفع دشمن و قهرا شکست در برابر مشرکان، ذکر کرده­اند. ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ إِلَّا غُرُوراً احزاب/12 ( طباطبایی، پیشین:‏16/285) (مغنیه، پیشین: ‏6/ 199) (سبزواری نجفی، 1419: 7/424)  مورد دیگری که دل و جان مسلمین به سوء ظن و بدگمانی آلوده شد مربوط به صلح حدیبیه است. وَ ظَنَنْتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ وَ كُنْتُمْ قَوْماً بُوراً فتح/12 آنان گمان کردند که حیات پیامبر و رسالت او به پایان رسیده و دیگر رجعت و برگشتی به مدینه نخواهند داشت و همه به دست مشرکین کشته خواهند شد (ابوحیان اندلسی،پیشین:  ‏9/ 488 )(ابن عاشور، ‏26/ 139) و یا اين پندار كه خدا رسولش را يارى نمى­كند و دين خود را غلبه نمى‏دهد. ( قرطبی، پیشین: ‏16/ 269 و طوسی، پیشین: ‏9/ 317)  

پیام­های جنگ احد:

در بررسی چالش­ها و پیامدهای مقاومت، عطف نظر به جنگ احد اهمیت زیادی دارد.  یکی از رخدادهای درس آموز که بخش زیادی از آیات قرآن را به خود اختصاص داده است، غزوه احد است که به گفته برخی بیش از 60 آیه سوره آل عمران (آیه 120 به بعد) به غزوه احد پرداخته است. (ابن هشام، بی­تا: 2/106)^[15] ضمن این که در برخی دیگر از آیات قرآن همچون آیه 17، 36-37 انفال، 126-127 سوره نحل، و 62 سوره نور در باره غزوه احد و درس­های آن سخن گفته است. در آیات سوره آل عمران مجموعه­ای از مسائل از قبیل سستی در رای، )طباطبایی، همان: 4/44) تنازع و اختلاف، اضطراب فکری و بد گمانی به خداوند، ، (ابن عاشور، پیشین:‏3/ 257) یاس از پیروزی، (مکارم، پیشین: ‏3/ 133) سلب مسئولیت از خود و مقصر جلوه دادن پیامبر در شکست ظاهری، (ابن عاشور، همان: ‏3/ 258) و اندک شمردن ثمره جنگ و مقاومت را خداوند به جبهه مسلمانان نسبت داده است. در آیه 154 آل عمران يَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجاهِلِيَّةِ آل عمران/154 قرآن کریم با اشاره به دو طایفه از مسلمانان، از سوء ظن و گمان بد یک دسته از آنان به خداوند خبر می­دهد تا جایی­که انديشه‏هاى شرك آميز جاهليت در افكارشان رخ نمود و می­گفتند: هَلْ لَنا مِنَ الْأَمْرِ مِنْ شَيْ‏ءٍ. احزاب/154 آيا براى ما- در اختيار ما يا به سود ما- از حق يا فرمان و تدبير امور بهره و خيرى هست؟ اين استفهام نمودار اضطراب فكرى و يا دريافت نابجا و انديشه جاهليت آنان است كه گمان مى‏كردند همين كه پيامبرى است و وحى و نبوتى، تدبير و مسير خدا به دست او و پيروان وى مى‏باشد. (طباطبایی، همان:‏4/47 و طالقانی، 1362:‏5/387) جمعی از مفسران فاعل یظنون بالله را منافقین دانسته­اند که در جبهه مسلمانان حاضر شده بودند (طوسی، پیشین:‏3/ 23 و ابن عاشور، پیشین: ‏3/ 257) و برخی دیگر معتقدند که یظنون بالله دسته دیگری از مومنان و مسلمانان بودند و منظور، از مؤمن بودنشان تنها همين است كه جزء منافقين كه خداى تعالى در آخر گفتار با جمله وَ لِيَعْلَمَ الَّذِينَ نافَقُوا وَ قِيلَ لَهُمْ تَعالَوْا قاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَوِ ادْفَعُوا قالُوا لَوْ نَعْلَمُ قِتالًا لَاتَّبَعْناكُمْ آل عمران/167  به شرح حالشان پرداخته، نبودند. منافقين آنهايى بودند كه از همان اول امر و قبل از شروع جنگ از مؤمنين جدا شدند و خود را كنار كشيدند.(طباطبایی، همان:4/50)

نتیجه­گیری:

محتوای این مقاله در دو بخش توضیح مفهومی و تبیین چالش­ها و تنگناهای مقاومت ارائه شد. در بخش اول با توجه به آراء و نظریات اهل لغت و مفسرین گفته شد که مقاومت دارای معانی مختلفی از قبیل اعتدال، توسط و دوری از افراط و تفریط، ثبات و پایداری و نیز استمرار و ملازمت است که با توجه به گفتار لغویین و نیز روایات وارده در ذیل آیات، معنای استمرار و ملازمت ترجیح داده شد. در بعد دوم نیز تبیین شد که مقاومت مثل هر پدیده مثبت دیگر، گاه با برخی چالش­ها و مشکلات مواجهه شده است. تزلزل و تردید در توانایی­های درونی و باز تولید شبهه­ها و تردیدهای گوناگون، ناتوانی در تصمیم گیری و  سوء ظن و بدگمانی به وعده­های الهی به عنوان برخی ازچالش­های مقاومت از نگاه قرآن کریم یاد شد و در نهایت به صورت موردی به غزوه احد و آیات مرتبط با آن، به عنوان یکی از رخدادهای درس آموز صدر اسلام اشاره شد.

مقوله مقاومت پدیده­ای مستمر و همیشگی در مسیر زندگی انسان است و اختصاص به یک مقطع زمانی و یا جغرافیای خاصی ندارد و از نگاه قرآن چنینن نیست که روزی بر پیروان حق بگذرد و مقاومت نباشد. امید که جامعه اسلامی ما و در سطحی وسیع­تر دنیای اسلام با تکیه بر عنصر ایمان و الهام از آیات الهی ضمن شناخت عمیق چالش­ها و تنگناهای مقاومت، بر تمامی آنها فائق آید.

منابع:

1.      ابن أبي الحديد، عبد الحميد بن هبة الله، شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی، 1337.

2.      ابن اثیر، النهاية في غريب الحديث والأثر تحقیق محمود محمد الطناحي، قم، مؤسسة إسماعيليان للطباعة والنشر والتوزيع، 1364ش.

3.      ابن بابويه، محمد بن على‏، معاني الأخبار، محقق على اكبر غفاری، قم،‏ دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم،‏1403 ق.‏

4.      ابن عاشور، محمد بن طاهر، التحرير و التنوير، بیروت، التاریخ العربی، 1420ق.

5.      ابن كثير دمشقى، اسماعيل بن عمرو، تفسير القرآن العظيم( ابن كثير)، تحقيق: محمد حسين شمس الدين‏، بيروت،‏ دار الكتب العلميه منشورات محمدعلى بيضون،‏1419 ق.‏

6.      ابن هشام الحميرى المعافرى، السيرة النبوية، تحقيق مصطفى السقا و ابراهيم الأبيارى و عبد الحفيظ شلبى، بيروت، دار المعرفة،بى­تا.

7.      أبي هلال العسكري، الفروق اللغوية، قم، مؤسسة النشر الإسلامي التابعة لجماعة المدرسين بقم المشرفة، 1412.

8.      اندلسى ابو حيان، محمد بن يوسف،‏البحر المحيط فى التفسير، تحقيق: صدقي محمد جميل،‏ بيروت‏، دار الفكر،1420 ق.‏

9.      آلوسى، سيد محمود، روح المعانى فى تفسير القرآن العظيم،‏ تحقيق: على عبدالبارى عطية، بيروت،‏ دارالكتب العلميه،‏1415 ق.‏

10.  بحرانى، سيد هاشم،‏البرهان فى تفسير القرآن،‏ تحقيق: قسم الدراسات الاسلامية موسسة البعثة- قم‏، تهران،‏ بنياد بعثت، ‏1416 ق.‏

11.تهرانی، مجتبی، سلوک عاشورایی، تهران، موسسه فرهنگی پزوهشی مصابیح الهدی،1391.

12.  جعفریان، رسول، مقاله مستقیم رفتن یا استقامت ورزیدن، 1392، منتشر شده در https://www.khabaronline.ir/news/315664

13.جوادی آملی، تفسیر تسنیم، قم، نشر اسراء، 1387.

14.  جوهرى، اسماعيل بن حماد‌الصحاح- تاج اللغة و صحاح العربية‌ محقق احمد عبد الغفور عطار‌1410 ه‍ ق‌.

15.دهخدا، لغت نامه، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1374.

16.ذوعلم، علی، تاملی در مفهوم چالش، ماهنامه زمانه، 1384، سال چهارم، شماره 36.

17.راغب اصفهانى، حسين بن محمد راغب، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت، دار العلم، 1412 ه‍ ق..

18.  زمخشرى، محمود، الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل،بيروت،دار الكتاب العربي،‏1407 ق.‏

19.سبزواری، ملا هادی، شرح مثنوی، به کوشش مصطفی بروجردی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1374.

20.  سبزوارى نجفى، محمد بن حبيب الله، ‏ارشاد الاذهان الى تفسير القرآن‏، بيروت،‏ دار التعارف للمطبوعات، ‏1419 ق.‏

21.  سيوطى، جلال الدين،‏الدر المنثور فى تفسير المأثور، قم،‏ كتابخانه آية الله مرعشى نجفى،‏1404 ق.‏

22.  شريف الرضي، محمد بن حسين‏ نهج البلاغة، محقق صالح صبحي،‏ قم،‏ هجرت‏، 1414 ق‏.

23.  صادقى تهرانى، محمد، الفرقان فى تفسير القرآن بالقرآن،‏قم، انتشارات فرهنگ اسلامى، 1365 ش.

24.  طالقانى، سيد محمود، پرتوى از قرآن،‏ تهران،‏ شركت سهامى انتشار،1362 ش.‏

25.  طباطبايى، سيد محمد حسين،‏الميزان فى تفسير القرآن،‏ قم،‏انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسين حوزه علميه قم،‏1417 ق.‏

26.  طبرسى، فضل بن حسن‏،مجمع البيان فى تفسير القرآن،‏ با مقدمه محمد جواد بلاغى‏، تهران‏، انتشارات ناصر خسرو،1372 ش.

27.  طريحى، فخر الدين،‏ مجمع البحرين،‏ سيد احمد حسينى، ‏تهران، كتابفروشى مرتضوى، ‏1375 ش.‏

28.  طوسى، محمد بن حسن، ‏التبيان فى تفسير القرآن‏، مقدمه شيخ آغابزرگ تهرانى و تحقيق احمد قصيرعاملى‏، بيروت‏، دار احياء التراث العربى، بی­تا.

29.  عاملی، ابراهیم، تفسیر عاملی، تحقیق علی اکبر غفاری، تهران، انتشارات صدوق، 1360.

30.عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، تهران، موسسه انتشاراتی امیر کبیر، 1369.

31.  فخرالدين رازى، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتيح الغيب،‏ بيروت،‏ احياء التراث العربى،‏1420 ق.‏

32.  فرات كوفى، ابوالقاسم فرات بن ابراهيم،‏ تفسير فرات الكوفى، تحقيق: محمد كاظم محمودى‏، تهران،‏ سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامى،‏1410 ق.

33.  فراهيدى، خليل بن احمد‌كتاب العين‌ محقق دكتر مهدى مخزومى و دكتر ابراهيم سامرائى‌قم نشر هجرت‌1410 ه‍ ق.‌

34.  قرطبى، محمد بن احمد، الجامع لأحكام القرآن،‏ تهران‏، انتشارات ناصر خسرو1364 ش‏.

35.  گنابادى، سلطان محمد، تفسير بيان السعادة فى مقامات العبادة، بيروت‏، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، ‏1408ه ق‏.

36.  ليثى واسطى، على بن محمد، عيون الحكم و المواعظ( لليثي) مصحح: حسين‏ حسنى بيرجندى، قم، دار الحديث‏، 1376.

37.مجلسى، محمد باقر، مرآة العقول في شرح أخبار آل الرسول، تهران، دار الكتب الإسلامية، 1404 ه‍ ق.

38.  مصطفوى، حسن، التحقيق في كلمات القرآن الكريم،‏ تهران،‏ بنگاه ترجمه و نشر كتاب،‏1360 ه ش.‏

39.  مغنيه، محمد جواد، تفسير الكاشف‏،تهران،دار الکتب الاسلامیه،1424ه ق.

40.  مكارم شيرازى، ناصر، تفسير نمونه،‏ تهران،‏ دار الكتب الإسلامية،1374 ه ش.‏

41.  واسطى، زبيدى، تاج العروس من جواهر القاموس‌ مصحح: على شيرى، ‌بيروت دار الفكر للطباعة و النشر و التوزيع،‌1414 ه‍ ق‌.

سخنان رهبر معظم انقلاب از سایت ایشان نقل شده است.http://farsi.khamenei.ir/